هدف اصلی قانونگذار، از تعیین و اعمال مجازات برای مرتکبین برخی جرائم ، اصلاح این اشخاص می باشد تا دیگر رفتاری خلاف هنجارهای عمومی جامعه از خود نشان نداده و به جامعه متمایل شوند. انصاف و عدالت ایجاب میکند تا مجرمانی که توبه میکنند و از جرم خود نادم و پشیمان میشوند، به اندازه سایر مجرمانی که رفتار خلاف هنجار عمومی مرتکب شده و از اعمال خود هیچگاه پشیمان نمی شوند ، کمتر مجازات شوند و یا در صورت اطمینان از عدم انجام جرم توسط آنها، به کلی مجازات آنها ساقط شود. به همین دلیل قانون مجازات اسلامی به تبعیت از دین اسلام، برای افرادی که توبه می کنند مزایایی را در نظر گرفته است و در رویکردی مثبت، توبه متهم را به عنوان یکی از قواعد مهم حقوق جزا پذیرفته است.
اصلاح و تربیت مجرمان از اهداف اصلی اِعمال مجازات‌ها در قوانین جزایی در کل دنیا و به تبع آن در نظام کیفری ایران است. در این راستا باید این موضوع مهم را دقیقا مورد توجه قرار داد که میزان، نوع و کیفیت اجرای مجازات‌ها به نحوی باشد که امکان اصلاح مجرم و ترد نشدن او از جامعه وجود داشته باشد. باید پذیرفت که منصفانه نیست مجرمی که پیش از اعمال مجازات و بعد از ارتکاب جرم، از جرم خود پشیمان شده و برای جبران آن پیشقدم میشود، با دیگر مجرمان به یک اندازه مجازات شود. در قانون مجازات اسلامی، برای چنین مجرمانی که آثار پشیمانی و اصلاح را در خود نشان داده‌اند، تخفیف‌هایی در نظر گرفته شده است.
توبه حاکی از این است که مجرم از آنچه انجام داده پشیمان است، پس در واقع، یکی از اهداف مجازات که اصلاح مجرم باشد، پیشاپیش محقق شده است، برای همین مجازاتی که برای مجرم توبه‌کننده در نظر گرفته میشود، با تخفیف یا عفو همراه است.در قانون مجازات اسلامی برای مجرمی که توبه کرده است، مزایای مختلفی در نظر گرفته شده است. در برخی از مواد قانون مجازات اسلامی، توبه مجرم اسباب عفو او را فراهم میکند و در برخی دیگر او را از مجازات می‌رهاند. در برخی مواد قانون مجازات اسلامی نیز اگرچه به توبه اشاره نشده است، ولی برای مجرمی که بعد از ارتکاب جرم و قبل از دستگیری یا حتی بعد از آن در صورت همکاری با ماموران و ضابطان قضایی، مزایایی در نظر گرفته شده است.
به طور کلی شیوه اعمال قواعد مربوط به توبه در جرایم حدی و تعزیری با هم تفاوت دارد. توبه مرتکب گاه موجب سقوط مجازات می شود و گاه منجر به اعمال مقررات تخفیف مجازات می گردد. بنابراین تاثیر توبه در جرایم حدی و تعزیری متفاوت می باشد. در حقوق کیفری ایران، توبه به جز در چند مورد، در همه جرایم به شرط احراز ندامت مرتکب توسط مقام قضایی صادرکننده حکم پذیرفته شده است البته باید تاکید کرد که توبه یک امر اختیاری است، یعنی الزامی به اعمال آن توسط مقام قضایی وجود ندارد. لازم به ذکر است که دادگاه نمی‌تواند کیفیت، نوع و میزان جرایم حدود شرعی را تغییر داده یا مجازات را تقلیل دهد یا تبدیل و ساقط کند بلکه این مجازات‌ها تنها از طریق توبه و عفو به کیفیت مقرر در قانون مجازات اسلامی، قابل سقوط، تقلیل یا تبدیل است.
مجازات های تعزیری/ مجازات های حدی /تفاوت مجازات تعزیری و حدی در چیست ؟
قانونگذار در مورد حدود (به‌جز قذف و محاربه بعد از دستگیری ،که اصولاً توبه پذیرفته نیست) اینگونه مقرر کرده است که هرگاه متهم قبل از اثبات جرم، توبه کند و ندامت و اصلاح او برای قاضی محرز شود، حد از او ساقط میشود. همچنین اگر جرایم فوق غیر از قذف، با اقرار ثابت شده باشد، در صورت توبه مرتکب حتی پس از اثبات جرم، دادگاه می‌تواند عفو مجرم را توسط رییس قوه قضاییه از مقام رهبری درخواست کند. در خصوص نقش قاضی در مواجهه با ادعای توبه و پس از آن باید گفت، اولاً : در توبه، اصلاح و ندامت مرتکب باید توسط قاضی احراز شود و به ادعای مرتکب اکتفا نمی‌شود. ثانیاً چنانچه پس از اعمال مقررات راجع به توبه، ثابت شود که مرتکب تظاهر به توبه کرده است، سقوط مجازات و تخفیفات درنظر‌گرفته‌شده، ملغی و مجازات اجرا میشود. در این مورد چنانچه مجازات از نوع تعزیر باشد، مرتکب به حداکثر مجازات تعزیری محکوم میشود.
درخصوص آثار توبه در جرایم تعزیری باید گفت: قانونگذار در مورد توبه در جرایم تعزیری، درجات شش، هفت و هشت را از مابقی درجات جدا کرده است، و بر این اساس، چنانچه مرتکب در جرایم تعزیری درجه شش، هفت و هشت، توبه کند و ندامت و اصلاح او برای قاضی محرز شود، مجازات ساقط میشود.
در مورد سایر درجات یعنی یک تا پنج، دادگاه می‌تواند مقررات راجع به تخفیف مجازات را اعمال کند. باید بدانیم که طبق قانون ، دیه، قصاص، حد قذف و محاربه بعد از دستگیری مرتکب، با توبه ساقط نمی‌شود اما توبه محارب قبل از دستگیری یا تسلط بر او، موجب سقوط حد است. همچنین با توجه به اینکه یکی از مجازات‌های محارب، نفی بلد (تبعید) است که مدت آن دست کم یک سال تعیین شده، مقنن در ماده ۲۸۴ قانون مجازات اسلامی بیان کرده است که اگر مرتکب توبه نکند، همچنان در تبعید باقی می‌ماند. و این نشان از نقش بسیار مهم توبه است.
در مورد جرایم تعزیری درجه ۱ تا ۵، تاثیر توبه و اصلاح مرتکب پیش از ارتکاب جرم موجب اعمال مقررات مربوط به تخفیف مجازات مطابق با مواد ۳۷ و ۳۸ قانون مجازات اسلامی می گردد. نکته شایان توجه در مورد تاثیر توبه در جرایم تعزیری در تبصره ۱ ماده ۱۱۵ قانون مجازات اسلامی بیان شده است که مطابق با این تبصره مقررات مربوط به توبه مرتکب در مورد تکرار جرایم تعزیری اجرا نمی شود. بنابراین، در صورتی که مرتکب جرم تعزیری درجه ۱ تا ۶، پیش از این مرتکب جرم تعزیری درجه ۱ تا ۶، دیگری شده و مشمول اعاده حیثیت کیفری نشده باشد، مقررات مربوط به تاثیر توبه در مورد وی اجرا نخواهد شد.
علاوه بر این باید در نظر داشت که مقررات مربوط به توبه مرتکب، در مورد تعزیرات منصوص شرعی قابلیت اجرا ندارد. منظور از تعزیرات منصوص شرعی جرایم تعزیری هستند که در منابع شرعی، مجازات خاصی برای آن تعیین شده است.
در مورد توبه قبل از صدور رای قطعی و قبل از اثبات جرم همانطور که گفتیم ، با توجه به مواد ۱۱۵ و ۱۱۸ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، هرگاه متهم قبل از قطعیت حکم، توبه کند و ندامت و اصلاح وی برای قاضی محرز شود، در جرایم تعزیری درجه شش، هفت و هشت، مجازات ساقط میشود و در سایر جرایم موجب تعزیر، دادگاه می‌تواند مقررات راجع به تخفیف مجازات را اعمال کند.
اما در خصوص تاثیر توبه بعد از صدور حکم قطعی باید گفت : بر اساس ماده ۱۱۸ قانون مجازات اسلامی متهم می‌تواند تا قبل از قطعیت حکم، ادله مربوط به توبه خود را حسب مورد به مقام تعقیب یا رسیدگی ارایه نماید. در جرایم مستوجب تعزیر توبه متهم، پیش از صدور حکم قطعی است و توبه پس از صدور حکم با اتخاذ ملاک از قسمت اخیر ماده ۱۱۴ قانون مجازات اسلامی می‌تواند از موجبات درخواست عفو مجرم از رئیس قوه قضاییه باشد.
در این مورد رای وحدت رویه شماره ۸۱۳ مورخ ۱۹/۰۵/۱۴۰۰ هیات عمومی دیوان عالی کشور اینگونه بیان میکند که:” با عنایت به مواد ۱۱۵ و ۱۱۸ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، هرگاه متهم قبل از قطعیت حکم، توبه کند و ندامت و اصلاح وی برای قاضی محرز شود، در جرایم تعزیری درجه شش، هفت و هشت، مجازات ساقط میشود و در سایر جرایم موجب تعزیر، دادگاه می‌تواند مقررات راجع به تخفیف مجازات را اعمال کند، اما بعد از قطعیت حکم، موضوع از شمول این مقررات خارج است. بدیهی است، بعد از قطعیت حکم، عفو یا تخفیف مجازات محکومان مطابق بند ۱۱ اصل یکصد و دهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (مشابه آنچه ذیل ماده ۱۱۴ و تبصره ۲ ماده ۲۷۸ قانون یادشده مقرر شده است)، امکان‌پذیر است. ”
در پایان توجه داشته باشید که هرگاه در چنین شرایطی قرار میگیرید و نمیدانید چگونه باید از خود دفاع کنید و اساسا آیا در آن شرایط خاص توبه شما مورد پذیرش واقع میشود یا خیر میتوانید از وکلای پایه یک و مجرب تیم حقوقی وکلای رای مثبت با اخذ مشاوره یا در صورت تمایل شما پذیرش پرونده شما و دفاع از شما در دادگاه بهره ببرید .
